Język japoński - wiedza podstawowa o pochodzeniu i historii
(Jeśli w tekście zamiast japońskich znaków widzisz ciągi kwadracików/prostokącików, ściągnij z sieci i zainstaluj na swoim komputerze japońskie czcionki - pliki z rozszerzeniem .ttf lub .otf).
Język japoński, po japońsku 日本語 nihongo lub nippongo – język używany przez około 140 mln mieszkańców Japonii 日本国 oraz japońskich emigrantów na wszystkich kontynentach. Najstarsze znane współczesnej nauce teksty to pochodzące z V i VI wieku nazwy własne, które jednak nie mówią wiele o języku japońskim. Najstarsze dłuższe teksty pochodzą z VIII wieku (kiki). Już wtedy zaczęto używać znaków chińskich do sylabicznego zapisu wymowy. Jednak pewne sylaby, które są identyczne we współczesnym japońskim, były zapisywane różnymi znakami i był to zapis konsekwentny. Świadczy to o tym, że dawny japoński miał więcej samogłosek (lub ogólniej: typów sylab) – osiem, zamiast współczesnych pięciu, za to nie rozróżniał długości samogłosek, tak jak to czyni współczesny język japoński.
 |
| Ni-Hon-Go - japoński język |
Kluczowa jest jednak nie liczba samogłosek, lecz wysokie prawdopodobieństwo obowiązywania zasady harmonii samogłosek – podobnie jak w językach uralo-ałtajskich. Jest to jeden z głównych argumentów za uralo-ałtajskim pochodzeniem języka japońskiego. Świadczyć mają również o tym podobieństwa morfologiczne i składniowe do języków ałtajskich (np. tureckiego, mongolskiego). Niektórzy badacze doszukują się również podobieństw do języków malajo-polinezyjskich, a całkiem możliwe, że japoński to język, który wykształcił się jako unikatowy mieszaniec na pograniczu tych dwóch wielkich szamańskich kultur i tradycji. Możliwe także, że to język japoński jest starszym bratem pozostałych do niego podobnych...
Ucząc się japońskiego poza granicami Japonii, uczymy się dialektu tokijskiego, czyli języka standardowego (hyōjungo). Trzeba jednak pamiętać, że ukształtowanie geograficzne wysp japońskich (łańcuchy górskie separujące zamieszkane doliny) sprzyjał powstawaniu licznych dialektów. Dopiero w epoce Meiji czyli w II połowie XIX i na początku XX wieku, z powodów politycznych i administracyjnych, pojawiła się potrzeba wprowadzenia dialektu obowiązującego. Ustalono, że obowiązującą mową stanie się dialekt Edo z elementami dialektu kiotowskiego. Wciąż jednak, podróżując po Japonii, można dostrzec spore różnice w języku, szczególnie pomiędzy krańcami północnymi i południowymi, a także pomiędzy terenami wschodnimi i zachodnimi wysp głównych. Uwaga: język ryūkyūński na początku XXI wieku został ostatecznie uznany za odrębny, niezależny język, a nie za dialekt języka japońskiego.
Do innych dawnych cech języka japońskiego należy:
- występowanie p (później f) w miejscu współczesnego h;
- występowanie pełnej grupy sylab zaczynających się na w- i y- (z wyjątkiem wu i yi), wobec współczesnego zasobu wa, wo, ya, yu, yo.
Rozmaite teorie łączą japoński z koreańskim (również o wątpliwej pozycji, zwolennicy teorii uralo-ałtajskich zaliczają zwykle do nich również koreański) lub z różnymi grupami języków ludów Pacyfiku. Dotychczas żadna teoria nie zdobyła rozstrzygającego uznania i japoński pozostaje najczęściej używanym językiem, o którego pochodzeniu nie wiadomo praktycznie nic pewnego.
Podstawy gramatyki języka japońskiego
Japoński jest językiem o szyku wyrazów w zdaniu SOV, tzn. podmiot-dopełnienie-orzeczenie. Taki sam szyk dopuszcza np. łacina, jednak większość współczesnych języków europejskich używa szyku podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO), więc przyzwyczajenie się do japońskiej składni zdania może sprawiać pewne trudności.
Rzeczowniki japońskie nie odmieniają się przez liczbę i rodzaj. Liczba mnoga tworzona jest przez kontekst, specjalne sufiksy (niemal wyłącznie w odniesieniu do rzeczowników oznaczających osoby) lub reduplikację: hito (人) – człowiek, podczas gdy hitobito (人人, zapisywane zwykle przez znak duplikacji: 人々) – ludzie. Liczbę mnogą można również tworzyć przez użycie liczebników lub określeń typu kilka, wiele. Użycie liczebników wymaga tzw. liczników (klasyfikatorów), podobnie jak w polskim – arkusz papieru (一枚 ichimai), sztuka bydła (一頭 ittō) itp.
Czasowniki są odmienne, a ich odmiana – dość regularna: nieregularne występują bardzo rzadko. Występują dwa czasy – przeszły oraz teraźniejszo-przyszły. Przymiotniki podlegają tym samym prawom odmiany, co czasowniki, gdyż zawierają w sobie znaczenie „być jakimś...”, więc mogą pełnić rolę jedynego orzeczenia w zdaniu. W Japonii mówimy zatem albo tym co od teraz na przyszłość, albo o tym co już przeminęło.
Przykładowo, zdanie: Mura-ga furui (村が古い) znaczy „Wioska (jest) stara”. Ponieważ przymiotnik furui jest orzeczeniem, można utworzyć jego formę czasu przeszłego furukatta. Mura-ga furukatta (村が古かった) oznacza więc „Wioska (była) stara”. Analogicznie tworzy się przeczenie furukunai – „nie (jest) stara” i przeczenie czasu przeszłego furukunakatta – „nie (była) stara”.
W języku japońskim występuje pewna forma akcentu tonicznego, która jednak nie ma charakteru dystynktywnego – mory mogą być wymówione za pomocą dwóch tonów: wysokiego i niskiego, choć istnieją zasady, które do pewnego stopnia regulują akcent, np. raz obniżony akcent nie może ulec ponownemu podwyższeniu w wyrazie. Akcent toniczny umożliwia czasem rozróżnienie różnych wyrazów homofonicznych, choć nie jest to regułą (wspomniany wyżej brak dystynktywności). Prawie całkowite rozróżnienie wyrazów umożliwia użycie kanji, w języku mówionym oprócz akcentu ważny jest przede wszystkim kontekst wypowiedzi.
Bardzo rozwinięty jest w japońskim system języka grzecznościowego (敬語 keigo), podobnie jak i kulturowe zasady kurtuazji oparte na różnych rodzajach pokłonów.
Pytania formuje się za pomocą partykuły か ka stawianej na samym końcu zdania. Można nie dodawać ka, a w zamian zmienić tylko intonację na rosnącą, jednak ten sposób nie jest polecany początkującym. W języku potocznym, gdy zwracamy się np. do przyjaciół, możemy zastosować partykułę の no. Np. 行くの？ iku no? – „(Czy) idziesz?”
Język japoński nie jest językiem indoeuropejskim i z tego powodu występują trudności w poznawaniu i rozumieniu jego zasad i reguł wśród europejczyków. Słownictwo japońskie dociera jednakże do języka polskiego głównie wskutek promieniowania oryginalnej kultury japońskiej: poprzez film, literaturę, kuchnię, sporty walki, mangę, anime czy szamańskie szkoły uzdrawiania jak shiatsu, sokushindo, doin czy reiki. Zapożyczenia to takie m.in. słowa, jak: gejsza, siogun, samuraj, katana, karate, dżudo, aikido, tempura, sushi, sashimi, origami, karaoke itd.
Bardzo duży wpływ na japoński miał język chiński – ilość słownictwa pochodząca z chińskiego jest porównywalna z ilością słownictwa rdzennie japońskiego, o ile nie większa. Pewna liczba słów pochodzi również z języka szamańskich Ajnów. Z drugiej połowy drugiegi tysiąclecia e.ch., pochodzi pewna grupa zapożyczeń z portugalskiego, niderlandzkiego, niemieckiego, francuskiego i innych języków europejskich, częstokroć mające swoje kanji.
Współcześnie głównym źródłem nowych słów jest język angielski. Szczególną grupę zapożyczeń stanowią wasei-eigo (和製英語) - japońskie słowa utworzone z angielskich morfemów, czasem w niewielkim związku z ich pierwotnym znaczeniem – przykładem może być słowo wōkuman - walkman czy nō-surību „podkoszulek” (od ang. no + sleeve „bez rękawów”).
Prekursorem tradycyjnej japońskiej teorii gramatycznej był żyjący na przełomie XVIII i XIX w. uczony, Motoori Haruniwa 本居春庭 (1763-1828). W 1808 roku wydał on dzieło Kotoba no yachimata『詞八衢』 („Meandry języka”), w którym wyróżnił siedem koniugacji i pięć form koniugacyjnych dla każdego czasownika, kładąc tym samym podwaliny pod pełen opis gramatyki predykatywnych części mowy w klasycznym języku japońskim. Metoda Motooriego – z niewielkimi zmianami – jest nadal stosowana w japońskim językoznawstwie.
Z ciekawostek dotyczących samego słownictwa japońskiego:
1. Czysto japońskie słownictwo dotyczy uprawy roli i rybołówstwa, zjawisk przyrody, nazw biologicznych, onomatopei oraz nazw geograficznych.
2. Kango - zapożyczenia chińskie, opisywały bardziej zaawansowane dziedziny cywilizacyjne, takie jak: prawo, medycyna, literatura czy religia.
3. Gairaigo – zapożyczenia z innych języków dotyczyły materialnych elementów kultury zachodniej stopniowo przenikającej na grunt japoński.
4. Wiele słów sino-japońskich zapożyczono dopiero w epoce Meiji i wiązało się to z rozwojem technologicznym kraju.
Historycznie język japoński podzielony został ze względu na kilka etapów rozwoju:
1. Od epoki Nara mamy do czynienia ze starojapońskim (jōgo nihongo).
2. Epoka Heian to czasy późno-starojapońskiego (chūgo nihongo).
3. W okresie Kamakura i Muromachi wykształcił się średnio-japoński (chūsei nihongo).
4. Od epoki Edo Japończycy posługiwali się wczesno-współczesnym japońskim (kinsei nihongo).
5. Od Meji do czasów obecnych w użyciu jest współczesny japoński (gendai nihongo).
Można też pokusić się o wyodrębnienie kilku cech charakterystycznych wynikających z historycznego rozwoju japońskiego:
1. Starojapoński miał prawdopodobnie 8 samogłosek, które wyrosły z prastaro-japońskich 4 lub 5. Używano wtedy dwóch typów 'i', 'e' i 'o'. Obecnie jest tylko 5 samogłosek.
2. Dostosowanie pisma kanji do zapisu japońskiego oraz utworzenie hiragany i katakany, co było głównym osiągnięciem epok Nara i wczesnego Heian.
3. Wykształcenie wzoru składni zdania według wzoru SOV.
4. Zapożyczenia słów chińskich związanych z wprowadzaniem buddyzmu, potem w Nara konfucjanizmu, a następnie z przybyciem buddyjskiego Zen.
5. Z Chin przeniesiono końcówki słów na –n. Słowa japońskie zbudowane były z sylab i zakończone samogłoską. Uważa się, że to doprowadziło do przekształceń gramatycznych typu: yomu→yomita →yonda.
6. Język i pismo są sylabiczne. W tekście „Kojiki” (812 rok) rozpoznano 88 sylab, w tekście „Nihonshōki” (820 rok) już mniej, bo 82. W początkowym okresie Heian liczba ta zmniejszyła się do 66 sylab. Co więcej, w epoce Nara niektóre sylaby miały po dwa sposoby wymawiania.
7. Zapożyczenia z języków europejskich pojawiające się od przybycia Portugalczyków w 1543 roku.
8. Uproszczenie gramatyki i zanik form gramatycznych o podobnej funkcji, np.: czas przeszły wyrażany przez Keri i Ki, Nu, Chū, Ri, Ki, Keri zaniknęły Kamakura i Muromachi. Tari pojawiło się w języku współczesnym jako forma czasu przeszłego Ta.
Pochodzenie języka japońskiego
Pochodzenie języka japońskiego jest trudne do jednoznacznego ustalenia. W toku badań językoznawczych ukuto teorie łączące język japoński z językami ałtajsko-uralskimi, koreańskim oraz ryūkyūańskim. Pojawiły się też teorie łączące japoński z językami południowej Azji (malajsko-polinezyjskim i australo-azjatyckim oraz tybetansko-birmańskim). Próbowano też łączyć japoński z językami indoeuropejskimi (węgierski, fiński), a także z perskim, greckim, baskijskim czy sumeryjskim.
Obecnie dominuje przekonanie, że japoński składa się z warstwy australijskiej i ałtajskiej lub, inaczej ujmując, jest hybrydą australijsko-ałatajską, lub językiem zmieszanym z elementów tych języków. Porównanie partykuł tunguskich i japońskich wykazało podobieństwo tych języków, stąd wniosek (np. Millera), że japoński jest późniejszą, zmienioną formą aglutynacyjnej jednostki lingwistycznej, do której zaliczały się: turecki, mongolski i tunguski.
Klasyczny język japoński
Klasyczny język japoński (jap. 中古日本語 chūko nihongo) – etap rozwoju języka japońskiego, przypadający na IX-XII wiek czyli na okres historyczny zwany Heian (794-1185). Poprzedzała go faza zwana językiem starojapońskim (VIII wiek), a nastąpił po nim okres średniojapoński (XIII-XVI wieku). Po zapożyczeniu i zastosowaniu do zapisu języka starojapońskiego pisma chińskiego w postaci pisma sylabicznego (tzw. man'yōgana 万葉仮名), wyodrębniły się z niego następnie (w okresie klasycznego języka japońskiego) dwa nowe rodzaje: hiragana oraz katakana. Ich powstanie znacznie uprościło zapis języka japońskiego i doprowadziło do rozkwitu literatury. Wtedy to właśnie powstały dzieła takie jak Opowieść o księciu promienistym (Genji monogatari), Opowieść o zbieraczu bambusu (Taketori monogatari), Opowieści z Ise (Ise monogatari) i wiele innych. Klasyczny język japoński używany był jako język oficjalnego piśmiennictwa oraz częściowo literatury pięknej do pierwszej połowy XX wieku.
Najważniejsze cechy systemu fonetycznego klasycznego języka japońskiego to:
- zanik specyficznych dla starojapońskiego rozróżnień dwu rodzajów samogłosek /i/, /e/ oraz /o/ w pozycji po niektórych spółgłoskach (tzw. jōdai tokushu kanazukai 上代特殊仮名遣い); początki tego zaniku obserwuje się już pod koniec okresu starojapońskiego, ale jego całkowity zanik nastąpił we wczesnej fazie klasycznojapońskiej - ostatnimi sylabami, które zanikły w ten sposób, były /ko1/ oraz /ko2/;
- zanik w ciągu X wieku rozróżnienia między sylabą /e/ a /ye/ (powstała w wyniku tego sylaba /ye/ przeszła w XVIII wieku w /e/);
- zanik przed końcem XI wiekiem rozróżnienia między sylabą /o/ a /wo/ (powstała w wyniku tego sylaba /wo/ przeszła na przełomie XVII/XVIII wieku w /o/):
- obecność spółgłosek dźwięcznych (np. /b/, /d/, /g/) w miejscach, w których dla starojapońskiego postuluje się niekiedy spółgłoski prenazalizowane (odpowiednio /Np/, /Nt/, /Nk/);
- dwuwargowa, szczelinowa, bezdźwięczna wymowa /f/ (które dopiero w XVII-XVIII wieku przeszło we współczesne /h/, z wyjątkiem pozycji przed /u/);
- elizja (zanikanie) części samogłosek i spółgłosek w określonych pozycjach;
- pojawienie się obok sylab krótkich także sylab długich, składających się z dwu mor (w języku starojapońskim każda sylaba składała się dokładnie z jednej mory);
Język starojapoński charakteryzował się 88 (87) różnymi sylabami, klasyczny japoński na przełomie X/XI wieku miał ich już tylko 67 (w tabeli obok transkrypcji podaje się znaki hiragany i katakany w ich postaciach współczesnych).
Klasyczny język japoński zapisywano na trzy sposoby. Pierwotnie stosowano man'yōganę, tj. znaki chińskie użyte dla ich wartości fonetycznej (tak w języku starojapońskim). Przekształciła się ona następnie w sylabariusze hiragana i katakana, które powstały z uproszczenia pierwotnych znaków chińskich.
Pismo japońskie
Pismo japońskie wywodzące się z pisma chińskiego jest jednym z najbardziej skomplikowanych rodzajów pism. Chińskie znaki (słowo kanji znaczy „znaki cesarstwa Han”) oparte są bowiem na piśmie ideograficznym, gdzie jeden znak symbolizuje jedno pojęcie.
Znaki chińskie zwane kanji zostały importowane do Japonii w V-VII w e.ch., według tradycji podawana jest data 402 roku, kiedy pierwsze chińskie teksty przywiezione zostały na archipelag japoński, zresztą razem z ówczesnym chińskim buddyzmem. Ponieważ jednak języki chiński i japoński nie mają ze sobą nic wspólnego pod względem fonetycznym, morfologicznym i składniowym, Japończycy zmuszeni byli do wynalezienia uproszczonego sylabariusza kana 仮名, służącego obecnie do zapisu m.in. końcówek fleksyjnych. Zanim jednak tego dokonano, próbowano pisać teksty w całości ideogramami chińskimi i odczytywać je po japońsku (kanbun 漢文). Z czasem powstał system man'yōgana 万葉仮名, w którym znaki chińskie używane były wyłącznie dla ich wartości fonetycznej, z pominięciem znaczenia znaku. To właśnie man'yōgana w wyniku stopniowych uproszczeń przekształciła się w dwa sylabariusze kana: hiragana 平仮名 i katakana 片仮名.
Japońscy mędrcy, roszhi, mistrzowie mądrości, czytając chińskie sutry buddyjskie stopniowo wprowadzali do języka japońskiego chińskie słowa i terminy. Początkowo były to wyłącznie terminy religijne, ale wkrótce moda posługiwania się słowami chińskimi rozszerzyła się na wszystkie obszary życia Japończyków. Znajomość chińskich słów świadczyła o solidnym wykształceniu japońskiej arystokracji. Równocześnie posługiwano się również słowami rdzennie japońskimi, mimo że do ich zapisu używano chińskich znaków. W wyniku tego większość chińskich znaków można odczytać po japońsku (tzw. kun'yomi 訓読み) i po sinojapońsku (czyli z czytaniem pochodzącym z chińskiego; tzw. on'yomi 音読み). Przykładowo, znak 車 kuruma, czyli ‘powóz’, ma również czytanie sinojapońskie: sha, np. w wyrazach basha 馬車 ‘powóz konny’, jitensha 自転車 ‘rower’ czy jidōsha 自動車 ‘samochód’. Niektóre znaki mają po kilka, a nawet kilkanaście czytań, co wynika z faktu, że z jednej strony znakom chińskim przypisano kilka wyrazów japońskich, z drugiej zaś – wyrazy chińskie zapożyczano w różnych okresach i z różnych obszarów Chin (np. znak 外 ma czytania sinojapońskie: gai, ge, ui oraz czytania japońskie: soto, hoka, hazusu, hazureru).
Tradycyjnie, język japoński zapisywany jest, podobnie jak inne języki wschodnioazjatyckie, pionowo (tategaki). Znaki zapisywane są w kolumnach, od góry do dołu, a kolumny następowały w kolejności od prawej do lewej. Historycznie zapis poziomy stosowany był jedynie w razie konieczności zmieszczenia napisu na poziomym i niskim miejscu, wówczas znaki zapisywane były również od prawej do lewej (reprezentując kolumny składające się z jednego znaku). Obecnie zapis pionowy w kolumnach w dalszym ciągu jest używany, np. w gazetach, komiksach, na grzbietach książek czy kartek z życzeniami, natomiast zapis poziomy od prawej do lewej używany jest sporadycznie.
Najpowszechniejszym sposobem zapisu języka japońskiego jest współcześnie zapis poziomy (yokogaki), jednakże od lewej do prawej striny, podobnie, jak w językach europejskich. Pojawił się on pod koniec XIX wieku, w okresie wielkiej reformacji Meiji, początkowo na potrzeby japońskich słowników języków europejskich. Zapis ten następnie stopniowo się rozpowszechniał, zwłaszcza po II wojnie światowej; duży wpływ miał na to język angielski oraz technika komputerowa, preferująca zapis tekstu poziomy od lewej do prawej. Zapis taki jest też wygodniejszy w tekstach naukowych i zawierających słowa z języków obcych.
Czytanie pisma japońskiego
Ażeby w miarę swobodnie czytać i pisać po japońsku, należy znać:
- około 2000 znaków kanji
- dwa sylabariusze kana, czyli hiraganę i katakanę
- dodatkowo rōmaji (dosł. ‘znaki łacińskie’), czyli zapis alfabetem łacińskim – używanym głównie w materiałach dla obcokrajowców. Pewna grupa słów, głównie obcojęzycznych skrótów (np. NATO, FTP), jest zwykle pisana w rōmaji.
O ile nauka kany jest stosunkowo prosta przy korzystaniu z materiałów ogólnie dostępnych w Internecie (choćby na polskich Wikibooks), o tyle nauka kanji bezwzględnie wymaga więcej wysiłku intelektualnego.
Jako swoiste pocieszenie może posłużyć fakt, że nie trzeba znać wszystkich znaków kanji, żeby zacząć czytać po japońsku. Jest tu kilka wyjść:
- materiały w całości pisane w rōmaji;
- materiały w całości pisane hiraganą;
- znaki kanji z dodaną furiganą (znane też jako „ruby”);
Dwie pierwsze metody są często używane w podręcznikach. W materiałach dla japońskich dzieci używa się zazwyczaj hiragany, w materiałach dla obcokrajowców natomiast rōmaji. Trzecia z nich polega na zapisywaniu wymowy hiraganą nad lub obok znaków kanji. Jest o tyle wygodna, że czytając teksty zapisane z furiganą można stopniowo uczyć się kanji. Oprócz tego warto wspomnieć, że rodowici Japończycy też rzadko kiedy pamiętają znaczenie wszystkich oficjalnie zatwierdzonych znaków kanji, jako że jest ich 2136 (zgodnie z poprawką z roku 2010). Łącznie jednak w japońskiej literaturze i piśmiennictwie można spotkać ponad 10 tysięcy znaków kanji czyli tych pochodzenia chińskiego.
Hiragana cieszyła się początkowo dużą popularnością zwłaszcza wśród dam dworu cesarskiego i dlatego uważana była za pismo kobiece (onnade 女手). Składa się z 48 znaków i jest pismem sylabicznym. W piśmie japońskim nie wyróżnia się bowiem poszczególnych głosek, lecz jedynie całe sylaby (podobnie jak w sanskrycie. Hiragana powstała z potrzeby przystosowania chińskich znaków do gramatyki języka japońskiego. Oddaje ona jedynie dźwiękową stronę języka i jest używana m.in. do zapisu końcówek fleksyjnych (temat wyrazu zapisuje się z reguły znakiem chińskim). Japońskie dzieci jako pierwszy system pisania poznają właśnie hiraganę i właśnie w niej zapisana jest większość książek dla dzieci.
Katakana również składa się z 48 znaków. Każdy ze znaków hiragany ma swój odpowiednik w katakanie. Kata oznacza ‘częściowy’, ‘uproszczony’. Obecnie najczęściej używa się jej do przedstawiania obcych nazw własnych, wyrazów zapożyczonych z innych języków (np. ‘komputer’ コンピューター konpyūtā). Zdarza się również, że zapisuje się katakaną japońskie słowa, by dodać im emfazy lub podkreślić ich znaczenie. Katakana chętnie używana jest przez twórców komiksów manga, gdzie korzysta się z niej do zapisu wyrazów onomatopeicznych. Zdarzają się również słowa hybrydowe powstałe w wyniku połączenia słów japońskich ze słowami obcymi. Przykładem może być karaoke カラオケ, gdzie kara (poza tym zapisywane 空) oznacza ‘pusty’, natomiast oke jest skrótem wymowy angielskiego słowa orchestra. To słowo w całości najczęściej zapisuje się właśnie katakaną.
Obecnie w internecie częściej można spotkać pismo katakana czy hiragana niż kanji. Wynika to z faktu, że są to alfabety łatwe do wprowadzenia z klawiatury komputera. Ponadto zapisywanie słów w katakanie jest obecnie, od początku XXI wieku, modne – stosowanie katakany dodaje specyficznej emfazy do treści, podkreśla znaczenie słów. Jest tym, czym dla Europejczyków stosowanie emotikonów. Japońska młodzież (w tym młodzi twórcy stron WWW) nadużywa również słów pochodzenia obcego. Dla przykładu, japońskie słowo shujin 主人 ‘mąż’ zastępowane jest pochodzącym z angielskiego hazubando ハズバンド (husband). Słowo gyūnyū 牛乳 ‘mleko’ wypierane jest przez miruku ミルク (milk). Bez katakany nie mogą obyć się również teksty piosenek zespołów rockowych.
W innych rodzajach pism (gazety, manga, napisy uliczne itd.) proporcje te kształtują się inaczej. Wyraźna wydaje się tendencja do eliminowania kanji (w okresie Meiji używano ich aż kilkanaście tysięcy) z języka pisanego.
Rōmaji - transliteracja na alfabet angielski (odłaciński)
Rōmaji - po japońsku ローマ字 rōmaji, znaki rzymskie – to latynizacja języka japońskiego, zapis transkrypcyjny języka japońskiego za pomocą alfabetu łacińskiego. Nie ma jednego powszechnie obowiązującego systemu zapisu rōmaji. Najpopularniejszymi z nich są:
- Transkrypcja Hepburna (Hebon-shiki) – najbardziej zgodny z fonetyką angielską,
- Kunrei (kunrei-shiki) – pośredni pomiędzy systemem fonetycznym a etymologicznym,
- Nihon-shiki – w którym każdemu znakowi kana odpowiada inny ciąg liter łacińskich (z dodanym akcentem przeciągłym, oznaczającym długie samogłoski). Wyjątek stanowi znak ん, zależnie od następującej głoski reprezentowany przez n' (przed samogłoskami) lub n (przed spółgłoskami).
Transkrypcja Hepburna (jap. ヘボン式ローマ字 Hebon-shiki rōmaji, dosł. znaki rzymskie (łacińskie) metodą Hepburna) – nosząca nazwisko Jamesa Curtisa Hepburna transkrypcja pisma i dźwięków języka japońskiego na alfabet łaciński, którą wykorzystał w trzecim wydaniu swojego słownika japońsko-angielskiego z 1887. System został pierwotnie zaproponowany przez Stowarzyszenie Latynizacji (jap. 羅馬字会 Rōmajikai) w 1885. System Hepburna został później poprawiony i nazwany shūsei Hebon-shiki rōmaji (jap. 修正ヘボン式ローマ字). Pierwotnie wspomnianą, poprawioną wersję określano jako hyōjun-shiki rōmaji (jap. 標準式ローマ字, standardowy styl latynizacji).
Zarówno oryginalny, jak i poprawiony wariant systemu Hepburna, pozostają najszerzej stosowanymi metodami transkrypcji języka japońskiego. Niebezpieczeństwem stojącym przed rozpoczynającymi naukę języka japońskiego polskimi użytkownikami tej transkrypcji jest wymawianie z angielska wyrazów japońskich wszędzie tam, gdzie podstawą nauki jest system Hepburna. Z tego powodu również wyrazy takie jak 芸者 czy 将軍, zapisywane w systemie Hepburna odpowiednio jako geisha oraz shōgun, zadomowiły się w języku polskim w formach gejsza i szogun pod wpływem traktowania latynizacji Hepburna jako dokładnego odzwierciedlenia głosek japońskich, nie zaś tylko jako ich przybliżenia głoskami języka angielskiego, gdzie poprawniejsze byłyby wersje gejsia, geisia czy geiśa oraz siogun lub śogun.
Istnieje wiele wariantów latynizacji Hepburna, a dwoma najpopularniejszymi są:
- Wersja tradycyjna (ang. traditional Hepburn), zdefiniowana w różnych wydaniach słownika Hepburna, z których wydanie trzecie (1886) jest uważane za autorytatywne. Ten wariant charakteryzuje się zapisywaniem zgłoskotwórczego n jako m przed spółgłoskami b, m i p, np. Shimbashi dla 新桥.
- Wersja zmodyfikowana (jap. 修正ヘボン式 shūsei Hebon-shiki, ang. modified Hepburn), znana też jako wersja poprawiona, w której zapis zgłoskotwórczego n jako m przed pewnymi spółgłoskami nie jest już używany, np. Shinbashi dla 新桥. Wersja ta została wprowadzony w trzecim wydaniu New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha, a później zaadaptowana przez przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych. Jest to najpopularniejszy system transkrypcji języka japońskiego w obcojęzycznych słownikach i publikacjach.
W samej Japonii istnieją trzy warianty przeznaczone oficjalnie do różnych zastosowań:
- Standard kolejowy (jap. 鉄道掲示基準規程 Tetsudō keiji kijun kitei), zgodny z hyōjun-shiki rōmaji. Wszystkie koleje JR i inne większe koleje korzystają z tego wariantu w nazwach stacji.
- Standard Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury, Transportu i Turystyki, który wykorzystuje wersję zmodyfikowaną, długie ō zapisując jednak jako o, np. Otacho dla 太田町. Wariant ten wykorzystywany jest na znakach drogowych.
- Standard paszportowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych (jap. 外務省旅券規定 Gaimushō ryoken kitei), który zezwala na używanie „znaków spoza transkrypcji Hepburna” (jap. 非ヘボン式ローマ字 hi-Hebon-shiki rōmaji) w latynizacji japońskich nazwisk, zwłaszcza w paszportach. W szczególności zapisuje zgłoskotwórcze n jako m przed spółgłoskami b, m i p oraz pozwala na zapis długiego ō jako oh, oo lub ou (np. nazwisko 佐藤 może zostać zapisane jako Satoh, Satoo lub Satou).
Różnorodność sposobów transliteracji na alfabet łaciński pokazuje, jaki może być mentlik w rozpoznawaniu właściwego zapisu znaku i rozpoznania jego znaczenia, i to w dwie strony. Główną cechą latynizacji Hepburna jest to, iż jej pisownia opiera się na fonologii języka angielskiego. Tam, gdzie sylaby konstruowane w sposób regularny według sylabariusza języka japońskiego zawierają „niestabilną” spółgłoskę dla współczesnego języka mówionego, ortografia zmieniana jest na lepiej oddającą, dla władających angielszczyzną, właściwy dźwięk; przykładowo し zapisywane jest jako shi, nie zaś si. Część językoznawców jest niechętna latynizacji Hepburna, ponieważ pisownia oparta na wymowie może przesłaniać regularne pochodzenie struktur fonetycznych, fleksji i koniugacji języka japońskiego. Zwolennicy twierdzą z kolei, że latynizacja ta nie jest przeznaczona do bycia narzędziem językoznawczym.
Zapis transkrypcji Hepburna znajduje dość dobre przybliżenie w polskich głoskach. Wszystkie głoski z wyjątkiem poniższych wymawia się tak samo jak w języku polskim:
ch wymawia się jak ć;
j wymawia się jak dź;
sh wymawia się jak ś;
ts wymawia się jak c;
w wymawia się jak ł;
y wymawia się jak j;
z wymawia się jak dz.
Następujące głoski są raczej obce dla użytkowników języka polskiego:
u wymawia się z rozluźnionymi ustami;
f nie jest spółgłoską wargowo-zębową, a dwuwargową, co upodabnia ją do dmuchnięcia; przez co jest zgodna z szeregiem h;
r wymawiane różnie: od l do r, zwykle w pozycji dziąsłowo-zębowej języka, zawsze przy jego pojedynczym ruchu.
n wymawia się zależnie od pozycji:
- jak n nosowe i dźwięczne (potencjalnie dowolnie przedłużalne), jeśli zapisane jest jako n' bądź n na końcu wyrazu, jeśli nie zachodzi jedna z poniższych sytuacji,
- jak zwykłe n przed następującymi literami latynizacji: t, d, z, ch i j (geminizowane przed n),
- jak n wymawiane w polskich wyrazach bank czy tango przed k i g,
- jak m przed p i b (geminizowane przed m).
Odmiany transkrybcji
Istnieje różne odmiany transkrypcji Hepburna do oznaczania długich samogłosek. Na przykład 東京（とうきょう） może zostać zapisane jako:
- Tōkyō: oznaczane makronami. Zgodne z zasadami wersji tradycyjnej oraz zmodyfikowanej systemów, uważane za standard;
- Tokyo: nieoznaczane. Jest to zgodne z wyrazami japońskimi, które weszły do angielszczyzny lub polszczyzny (np. Osaka, gdzie pierwsza samogłoska jest długa). Jest to również niepisana konwencja używana w systemie przyjętym de facto i używanym w znakach i innych anglojęzycznych informacjach w Japonii;
- Tôkyô: oznaczane akcentami przeciągłymi (cyrkumfleksami lub popularnie: daszkami). Cyrkumfleksy wykorzystywane są w alternatywnych latynizacjach Nihon-shiki oraz Kunrei-shiki i używane, jeżeli procesor tekstu nie umożliwia użycia makronów.
- Tohkyoh: oznaczane za pomocą h (jedynie po o). Niekiedy znane pod nazwą „wersji paszportowej”, jako że japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zezwoliło (jednak nie wymaga) na wykorzystanie w paszportach;
- Toukyou: zapisywane za pomocą pisowni kany: ō jako ou lub oo (zależnie od kany) oraz ū jako uu. Sposób ten jest czasami nazywany wāpuro rōmaji, ponieważ służy on do tworzenia tekstu japońskiego przy użyciu procesora tekstu (jap. wādo purosessā z ang. word processor) wyposażonego w klawiaturę z alfabetem łacińskim i sylabariuszem japońskim. Metoda ta pozwala na dokonywanie zapisu wyrazu w kanie, rozróżniając między おう (jak np. w とうきょう (jap. 東京) zapisywanym Toukyou) oraz おお (jak w とおい (jap. 遠い) zapisywanym tooi). Słowo wāpuro oznacza urządzenie do sporządzania tekstów w języku japońskim, przypominające wyglądem maszynę do pisania z niewielkim ekranem. Program do niej nazywa się wāpuro-sofuto (sofuto pochodzi od software). Metoda i maszyny te były w powszechnym użyciu w Japonii w latach 70-tych i 80-tych XX wieku, przed erą komputerów. Obecnie w podobny sposób sporządza się teksty przy pomocy klawiatury komputera;
- Tookyoo: zapisywane przez podwajanie samogłosek. Zgodne z zasadami transkrypcji JSL, ale popularne również podczas zapisywania wyrazów obcego pochodzenia bez odwołania do konkretnego systemu, np. paatii dla パーティー (z ang. party, przyjęcie) zamiast pātī.
Szczegółowo, zasady latynizacji czyli zapisu łacińskimi literami są nieco bardziej złożone.
Kanji - Znaki Hanów w pismie japońskim
Kanji - po japońsku 漢字 kanji to dosłownie „znaki Hanów” – znaki logograficzne pochodzenia chińskiego, które wraz z sylabariuszami hiragana (ひらがな, 平仮名), katakana (カタカナ, 片仮名), cyframi arabskimi oraz alfabetem łacińskim stanowią element pisma japońskiego.
Znaki kanji są logogramami, co oznacza, że nie reprezentują pozbawionego znaczenia dźwięku, jak np. alfabety, lecz słowa lub morfemy (najmniejsze cząstki języka, posiadające znaczenie). Rozróżnienie to jest dość istotne – istnienie osobnego znaku dla każdego słowa byłoby skrajnie niepraktyczne ze względu na olbrzymią liczbę wymaganych w takiej sytuacji znaków. Przykładowo, słowo „ogień” zapisuje się znakiem „火”, ale już słowo „samolot” nie posiada w japońskim piśmie osobnego znaku, lecz wymaga do zapisu trzech: „飛行機”. Znaki te reprezentują odpowiednio morfemy „latać, skakać”, „iść, jechać” oraz „maszyna”.
Choć znaki te zostały sprowadzone do Japonii z Chin i często mówi się o nich jako o „znakach chińskich”, to ze względu na rozbieżności w ich używaniu w językach japońskim i chińskim pojęcie kanji należy rozumieć jako „chińskie znaki w zastosowaniu do zapisu języka japońskiego”. Te rozbieżności to na przykład różnice znaczeniowe między niektórymi znakami, liczba wykorzystywanych znaków (w Japonii znacznie mniej) oraz różnice w kształtach, wynikające z przeprowadzonej w ChRL w latach 50-tych reformy pisma, która doprowadziła do powstania uproszczonego pisma chińskiego.
 |
| Typowe podstawowe Kanji - Znaki pisma japońskiego |
Pismo logograficzne, poza oczywistą trudnością, polegającą na konieczności nauczenia się stosunkowo dużej (w porównaniu do alfabetu) liczby znaków, ma także zalety, do których należą większa szybkość czytania i zwięzłość zapisu, a także wbrew pozorom większa naturalność procesu czytania (dysleksja jest większym problemem w kulturach wykorzystujących pisma alfabetyczne). Dodatkowo, ze względu na liczne w japońskim homofony (słowa o identycznej wymowie, lecz innych znaczeniach), całkowita eliminacja kanji na rzecz zapisu fonetycznego nie wydaje się możliwa. Jednak tendencja taka jest współcześnie widoczna w piśmie – słowa mające odpowiedniki w kanji (zwłaszcza jeśli są one trudne) są często zapisywane kaną, gdyż nie wprowadza to dwuznaczności związanej z homofonami. W mowie potocznej odczytuje się zwykle odpowiednie znaczenie słowa z kontekstu. W sytuacji, gdy nie mogą się zrozumieć, Japończycy „piszą” czasem rozmówcy odpowiednie kanji palcem po własnej dłoni.
Mimo powszechnego przekonania, że Japończycy znają każdy z tysięcy znaków, rzeczywistość jest inna. Powszechna dostępność komputerów, słowników elektronicznych, telefonów komórkowych ze słownikami i coraz rzadsza konieczność (poza szkołą) pisania ręcznego spowodowały, że bardzo często ludzie w Japonii (szczególnie młodzi), mimo swobodnego czytania, mają problemy z pisaniem znaków (zwłaszcza niektórych rzadziej spotykanych) i często korzystają z pomocy słownika nawet przy pisaniu prostego listu.
Uznany słownik Daikanwa-jiten ocenia liczbę stworzonych znaków kanji na około 50 tysięcy, lecz większość z nich nie jest w powszechnym użyciu nawet w Chinach, gdyż np. oznaczają nazwy miejscowe, loklane nazwy zwierząt i roślin.
Administracja japońska ustaliła oficjalną listę podstawowych kanji, tzw. zestaw jōyō, który zawiera 2136 znaków (wcześniej takim standardem był zestaw tōyō – 1850 znaków). Odpowiada on zakresowi przekazywanemu uczniom do zakończenia szkoły średniej i stanowi zgrubny wyznacznik piśmienności. Innym oficjalnym zestawem jest jinmei, zawierający dodatkowe 285 znaków, które mogą być wykorzystywane w imionach i nazwiskach. Teoretycznie znakom spoza jōyō powinien towarzyszyć w tekstach nadpis furigana, wyjaśniający ich odczyt, ale nie jest to zawsze przestrzegane. Do swobodnego czytania książek wymagana jest znajomość w sumie nieco ponad 3000 znaków, co jest normą dla przeciętnie wykształconego dorosłego. W tekstach specjalistycznych mogą się pojawiać dodatkowe znaki, przez co liczba wszystkich wykorzystywanych w Japonii znaków to około 6000. Bardzo niewielu Japończyków zna je wszystkie, a ich znajomość jest podstawą do zdania egzaminu Kanji kentei na najwyższym poziomie.
W gazetach i czasopismach około 500 najpopularniejszych kanji stanowi 75% używanych znaków, 1000 stanowi 90%, zaś 2180 stanowi 99%.
Odczytywanie kanji czyli znaków
Większość kanji w Japonii czyta się na dwa sposoby:
- kun'yomi (訓読み) (czytanie rdzennie japońskie);
- on'yomi (音読み) (czytanie sinojapońskie);
Nie oznacza to, że każdy znak ma tylko dwa odczytania – przykładowo, znak 行 ma w sumie 6 odczytań: 3 odczytania on’yomi i 3 odczytania kun’yomi (nie licząc odczytań nanori).
Nanori to trzeci z pozostaych sposobów odczytywania znaków: 名乗り読み (nanori yomi) to odczytanie imion, nazwisk i nazw miejsc. Znak 原 w 林原 (はやしばら, Hayashibara; jak w Megumi Hayashibara...) jest zapisane w 名乗り読み (nanori yomi).
Dualizm w odczytach jest wynikiem historii wprowadzania znaków pisma chińskiego do zapisu języka japońskiego. Początkowo znaki te były w japońskim używane tylko ze względu na ich wartość fonetyczną (patrz: man'yōgana) do zapisu dźwięków, zaś ich znaczenie było pomijane. Z czasem znaki zaczęły być używane zgodnie z ich ideą – znaki niosą ze sobą nie tylko dźwięk, ale i znaczenie. W tym czasie Japończycy nadali im odczyty odpowiadające ich własnemu językowi (dzisiejsze kunyomi). Jednak wywodzące się z chińskiego odczyty onyomi muszą istnieć ze względu na liczne w japońskim zapożyczenia z chińskiego. Czytanie ich zgodnie z japońskim odczytem nie miałoby sensu (wyobraźmy sobie w języku polskim zapożyczenie z hiszpańskiego słowa parasol i wymawianie go przeciw-słońce) i brzmiałoby bardzo niezręcznie (odczyty kun- są zwykle wielosylabowe, on- najczęściej składają się z krótkiego dźwięku).
Mimo istnienia licznych wyjątków (nazwiska, nazwy miejsc, inne słowa z różnych względów historycznych) zwykle odczytu wywodzącego się z języka chińskiego używa się do czytania słów składających się z co najmniej dwóch znaków kanji. Przykładowo, znak „少” (mało, niewiele) służy razem z odpowiednią końcówką kana do zapisu rdzennie japońskich słów „少し” (sukoshi – trochę) oraz „少ない” (sukunai – niewystarczający, za mało). Znak „女” (kobieta) ma także dwa czysto japońskie odczyty, z których ważniejszy jest onna – czyli po prostu „kobieta” (słowo to jest zapisywane samym kanji, bez końcówki w kanie). Zestawione razem te znaki przyjmują swoje sinojapońskie odczyty, czyli odpowiednio shō i jo. Słowo „少女” czytamy zatem shōjo (しょうじょ), co znaczy „młoda dziewczyna”.
 |
| Tworzenie złożonych Kanji z prostszych znaków |
Występuje często sytuacja, gdy jakieś pojęcie można opisać różnymi słowami, jednym o etymologii japońskiej, innym zapożyczonym z chińskiego. W takiej sytuacji to drugie dla Japończyków ma zwykle brzmienie bardziej „intelektualne” – podobnie jak w kulturze europejskiej słowa zapożyczone np. z łaciny. Znaki kanji powstały około 4000 lat temu, zaimportowane zaś zostały około 1500 lat temu. Język chiński znacząco w tym czasie się zmienił, więc wymowa już wtedy nie zawsze zgadzała się z zapisem.
Należy tu jeszcze wyjaśnić stopień powiązania odczytów on- z językiem chińskim. Ponieważ język ten ma całkowicie różną od japońskiego, skomplikowaną fonologię i jest językiem tonalnym, to odczyt on- jest tylko pewnym przybliżeniem dźwięku języka chińskiego. Japoński system dźwiękowy jest bardzo prosty, dlatego Japończycy mają problemy z wymawianiem słów z większości języków obcych – szczególne problemy sprawiają im zbitki spółgłoskowe. Liczne w japońskim zapożyczenia (gairaigo) z angielskiego i w mniejszym stopniu z innych języków są dlatego bardzo zniekształcone w stosunku do oryginału. Spojrzenie na te zniekształcenia daje pewne pojęcie jak odległe mogą być odczyty on- od odczytu języka chińskiego. Porównajmy angielskie słowa z ich wymową w japońskim: milk – miruku, hamburger – hambagaa, light – raito.
Istnienie więcej niż jednego odczytu on- dla jednego znaku należy tłumaczyć faktem, że był on niezależnie kilkakrotnie importowany z różnymi słowami z różnych regionów Chin, gdzie znaki te miały odmienne sposoby odczytywania. W językach chińskich znak ma zwykle tylko jeden odczyt, ale język chiński ma wiele lokalnych odmian czy gwar.
Pisownia znaków kanji
Znaki kanji składają się z jednego lub więcej elementów podstawowych (radykałów, bushu). Zwykle część znaku przyjmuje rolę pierwiastka, zwanego również kluczem (zazwyczaj określającego zakres znaczeniowy), część zaś podpowiada sposób odczytania. Dzięki pierwiastkom odnajduje się potrzebne znaki w słowniku japońskim. Pierwiastki mogą znajdować się w znaku w jednej z siedmiu pozycji:
- hen – lewa strona
- tsukuri – prawa strona
- kammuri – góra
- ashi – dół
- tare – okalający z góry i lewej strony lub z góry i z prawej strony
- nyō – okalający z lewej strony i z dołu
- kamae – najwięcej wariantów: okalający z wszystkich stron, z 3 stron: lewo, góra, prawo; lewo, dół, prawo; lewo i prawo; góra i dół
W trakcie pisania znaków bardzo ważne jest zachowanie odpowiedniej kolejności stawiania kolejnych kresek. W przeciwnym razie znak będzie trudno zapisać i będzie on wyglądał nieestetycznie. Kolejność stawiania kresek w znakach kanji określają bardzo ścisle reguły kaligrafi, tzw. hitsujun:
- od góry do dołu (dotyczy pojedynczych kresek, jak również komponentów znaku), np. w znaku 工 (ko);
- od lewej do prawej (j.w.), np. w znaku 川.
- najpierw kreski poziome, potem pionowe, np. w znaku „十” lub „土”
- najpierw kreska środkowa, potem boczne w znakach takich jak „小”, „氷”, „当”
- jeśli jest część okalająca, rysuje się ją najpierw, np, „国”
- spośród kresek krzyżujących się, pierwsza ta skręcająca ku lewej, np. „文”
- linie pionowe lub poziome przecinające kilka innych linii rysuje się na końcu, np. „女”, „中”
- ukośna kreska krótsza od przecinającej ją poziomej jako pierwsza, np. „有”, w przeciwnym wypadku na odwrót, np. „友”
- elementy okalające z lewa-dołu (tzw. „nyō”) rysowane na końcu: „道”, „建”, „直”, a na początku: „起”, „勉”, „題”, „処”;
- w przypadku gdy dwie kreski się przecinają (jedna pozioma, druga prostopadła), najpierw zapisywana jest kreska pozioma np. w znaku 十 (juu). Wyjątek od tej zasady stanowi znak 田; w części wewnętrznej najpierw piszemy kreskę pionową, później poziomą, a na końcu kreskę zamykającą kwadracik.
- kiedy znak jest symetryczny najpierw piszemy kreskę środkową, następnie tę znajdującą się z lewej strony i na końcu - z prawej; wyjątek stanowi znak hi oznaczającego ogień, w którym zaczynamy od małych kresek znajdujących się po obu stronach znaku, a jako ostatnią dostawiamy "drugą nóżkę";
- kreska środkowa, przecinająca znak od góry do dołu, jest zapisywana jako ostatnia jako np. w znaku naka;
- przy zapisywaniu znaku, który znajduje się "w kwadraciku", zaczynamy od lewej strony, później dodajemy środkową część znaku, a na końcu zamykamy "kwadracik";
- kropka (mała kreseczka) jest pisana jako ostatnia;
Istnieją również rzadkie wyjątki od tych reguł, a ogólna regułka dla najbardziej podstawowych znaków to "z lewa na prawo i z góry w dół". Ze względu na ich walory plastyczne, kaligrafia znaków chińskich jest często uprawiana jako sztuka w krajach, w których są używane. Podobnie jak przy posługiwaniu się alfabetem łacińskim, wygląd znaków pisanych ręcznie jest wynikową różnych cech i preferencji piszącego (czyli potocznie – zależy od „charakteru pisma”), w przypadku znaków występuje dużo większa możliwość różnicowania ze względu na zwykle większe skomplikowanie kształtu.
Zasadniczo w Japonii wyróżnia się trzy podstawowe style pisma:
- kaisho (楷書), „pismo znormalizowane”, "kreskowe" – odpowiadające pismu znormalizowanemu z klasycznej kaligrafii chińskiej, zawiera w sobie wszelkie sposoby pisma z kwadratowymi, wysoko czytelnymi znakami bez skrótów, obserwujemy te kształty np. w większości czcionek komputerowych i w druku;
- gyōsho (行書), „pismo bieżące” – w porównaniu z kaisho bardziej uproszczone, używanego do szybkiego pisania odręcznego;
- sōsho (草書), „pismo trawiaste” – dalekowschodni odpowiednik europejskiej stenografii, o walorach artystycznych; jeszcze bardziej abstrakcyjne niż gyōsho.
Kategoria pisma odręcznego wykazuje wielkie zróżnicowanie wewnętrzne. Ludzie zaczynający naukę znaków zwykle na początku piszą je w sposób możliwie dokładnie oddający wygląd danego glifu czcionki z wykorzystywanej książki czy programu komputerowego. Dla czytelności cechują się one zwykle wysoką „kanciastością” i nie skracają bardziej skomplikowanych kształtów, co jest bardzo powszechne w piśmie odręcznym.
Typowe skróty w piśmie odręcznym to np. zastępowanie serii równoległych kresek jednym pociągnięciem w kształcie zygzaka, rysowanie elementów okalających za pomocą jednego-dwóch pociągnięć, generalnie płynne przechodzenie od jednego kształtu do drugiego bez odrywania pióra od papieru, gdzie to tylko możliwe. Dodatkowo często występuje pewne odchylenie linii poziomych i pionowych od płaszczyzny nominalnej.
Nauka japońskich znaków kanji
Każdy znak składa się z określonej liczby kresek zwanych kaku, a liczba kresek używana jest w dawnych systemach numerologicnzych do analizowania wibracji znaku. Kanji w Japonii składają się z 214 pierwiastków, cząstek podstawowych, rdzeni, z których wszystkie kanji są skomponowane w bardziej złożone kształty, grafy czy ideogramy. Naukę kanji warto rozpocząć od zapoznania pierwiastków wyrazowych. Aby być biegłym w języku japońskim, należy poznać znaki kanji. Bez wątpienia jednak nauka tych znaków jest jednym z trudniejszych i bardzo pracochłonnych zadań w przyswajaniu języka japońskiego. Istnieją różne metody ułatwiające lub systematyzujące ten proces. Odzwierciedlają one zwykle osobiste upodobania i uwarunkowania ich zwolenników. Ze względu na zróżnicowanie preferowanych metod nauki w zależności od osoby, wskazane jest przez nauczycieli japońskiego próbowanie różnych sposobów i odnalezienie tego, który nam najbardziej odpowiada i daje najlepsze wyniki.
Zasadniczo można wyróżnić dwie podstawowe grupy metod:
- oparte na powtarzaniu;
- stosujące mnemotechnikę;
Pierwsza z metod stosowana jest w japońskiej szkole. Znaki są wprowadzane stopniowo, po czym uczniowie utrwalają ich znajomość przez wielokrotne pisanie czyli poprzez tradycyjną kaligrafię. Kolejność wprowadzania znaków uwarunkowana jest przez ich pozycję w zestawie jōyō. Obcokrajowcy stosują ją zwykle tworząc listy znaków lub tzw. fiszki (małe kartki z zapisanym po jednej stronie znakiem, po drugiej znaczeniem/odczytem) które następnie często się przegląda i przeprowadza przy ich pomocy testy, w nadziei że w ten sposób uda się je utrwalić w pamięci. Często jednak okazuje się że po pewnym czasie coraz trudniej zapamiętywać nowe znaki, podczas gdy stare są zapominane. Wydaje się, że najskuteczniejsze jest mozolne wielokrotne kaligrafowanie kolejnego znaku z pamięci połączone z częstymi sprawdzianami z kaligrafii.
Druga metoda opiera się o tworzone w wyobraźni możliwie żywe historie/obrazy, powiązane z elementami podstawowymi znaku. Jak wcześniej wspomniano, chociaż znaków są tysiące, wszystkie można rozbić na pewną liczbę elementów podstawowych, których tradycyjnie wyróżnia się tylko około 200, dokładnie 214. Dla przykładu: znak „結” (łączyć, wiązać) składa się ze stojącego po lewej stronie elementu nitka, po prawej na górze samuraj/mędrzec, na dole usta. Teraz tylko własna wyobraźnia ogranicza skojarzenia, które mogą pomóc w zapamiętaniu, np. „samuraj wypowiada ustami przyrzeczenie które wiąże go niczym nić. Wzrokowcy mogą na przykład wyobrażać sobie samuraja z ustami obwiązanymi nitką. Problemem w tej metodzie bywa czasem nietrwałość budowanych obrazów, gdy nie zostały one dość ostro „wyryte” w pamięci lub też czasem niemożliwość zbudowania nawet bardzo abstrakcyjnego obrazu zawierającego wszystkie elementy.
Zwykle uczący się stosują pewne elementy z obydwu metod. W przypadku dzieci ze słabo wykształconą wyobraźnią abstrakcyjną metody mnemotechniczne mogą być zawodne. Metody te dodatkowo najlepiej sprawdzają się, gdy jest stosowana odpowiednia kolejność wprowadzania znaków, tak że każdy następny znak składa się ze znaków wprowadzonych przed nim. Ponieważ taka kolejność jednocześnie nie odpowiada ustawieniu znaków od najczęściej spotykanych, krytycy tych metod twierdzą, że nauka w ten sposób nie jest wydajna, zwolennicy – że ich inne zalety przeważają nad tym faktem. Metoda mnemotechniczna i stosowna kolejność znaków przedstawiona jest w książce "Remembering the Kanji" Jamesa Heisiga. Stwierdzono również doświadczalnie, że nie używane znaki stopniowo są zapominane. Należy przynajmniej od czasu do czasu czytać i pisać po japońsku, aby zachować uzyskaną biegłość. W wypadku kanji mocno sprawdza się zasada, że "powtórka matką nauki jest".
W języku japońskim występuje dokładnie 48902 kanji, około 50 tysięcy, ze względu jednak na tak wielką ich ilość, nie są w pełni stosowane przez Japończyków. Każde kanji posiada po kilka znaczeń, po kilka sposobów odczytań a co najważniejsze część słów mimo, że brzmi podobnie posiada różne kanji. Dlatego niezwykle istotne jest by znać te znaki, żeby móc w miarę sprawnie odczytywać tekst japoński. Aby móc sprawnie czytać gazety czy książki należy znać 1945 znaków kanji oraz, oczywiście, wszystkie znaki kany. Warto zauważyć, że Japończyk z wyższym wykształceniem zna około 5-6 tysięcy znaków!
Kanji dzieli się na trzy grupy. Pierwsza z nich to przedstawienie stylizowanych rysunków odpowiednich przedmiotów. Jest to stosunkowo mało liczna grupa, stanowi jednak podstawę do tworzenia bardziej skomplikowanych znaków. Kolejna grupa to kanji reprezentujące pojęcia abstrakcyjne. Złożone są z jednego lub kilku elementów podstawowych. Znaczenia tych elementów składają się na znaczenie całego znaku. Ostatnia, najbardziej liczna grupa to złożenia elementów podstawowych, z których jeden jest nazywany podstawą, bazą albo kluczem i określa znaczenie, drugi natomiast określa wymowę. Istnieje jednak wiele wyjątków od tej reguły.
Podstawowe słówka grzecznościowe
Senpai, kōhai, dōhai
Senpai (jap. 先輩) jest używane do adresowania wyższych pozycją kolegów lub mentorów w grupie czy szkole, np. uczniowie odnoszący się do uczniów wyższych klas w szkołach, początkujący atleci do starszych stażem w klubach sportowych i sztukach walki, nowi pracownicy do swoich mentorów lub starszych stażem w biznesie. Tak, jak w przypadku polskiego tytułu doktor, senpai może zostać użyty przez mówiącego zarówno w stosunku do siebie, jak i innych (w miejsce grzecznośiowego -san). Senpai to trochę tak jak "starszy brat".
Kōhai (jap. 後輩) jest przeciwieństwem słowa senpai. Jest używany w odniesieniu do osób o niższej pozycji (ale nie w rozmowach z nimi: kōhai są zazwyczaj adresowani poprzez imię +kun, adresowanie kogoś bezpośrednio jako kōhai jest uznawane za niegrzeczne). Kōhai to taki młodszy brat w grupie czy firmie.
Dōhai (jap. 同輩 dosł. "równy wiekiem, stopniem, stażem") - japoński zwrot grzecznościowy, używany wobec osób równych stażem, wiekiem itp. Współcześnie rzadko występuje. Zwrot używany także w japońskich sztukach walki w odniesieniu do osoby, która jest równa pod względem stopnia szkoleniowego, jest z klasy czy grupy tego samego stopnia. Ktoś, kto jest dōhai dla jednej osoby, może być jednocześnie "kōhai" (tzn. młodszy, niższy stopniem), lub "senpai" (tzn. starszy, wyższy stopniem) dla drugiej. Często, w kontekście ścieżki czy drogi praktyki czegoś mówi się Dōka, tak jak aikidoka, judoka, reikidoka etc.
Sensei - nauczyciel
Sensei - po japońsku 先生 dosł. wcześniej urodzony - termin znany z Reiki oraz z licznych sztuka walki, jest używany w odniesieniu do instruktorów, trenerów i nauczycieli, członków takich profesji, jak lekarz lub prawnik, polityków i innych autorytetów społecznych czy duchowych. Jest stosowany, aby pokazać respekt mówiącego wobec kogoś, kto osiągnął pewien poziom mistrzostwa w swojej dziedzinie i jest wzorem do naśladowania. Na przykład japońscy fani mangi odnoszą się do rysowników z użyciem przyrostka sensei, jak Takahashi-sensei dla artystki Rumiko Takahashi. Termin ten jest podobnie stosowany przez fanów w innych dziedzinach sztuki, w tym szczególnie wsztukach walki czy w metodach uzdrawiania jak shiatsu, kiatsu, doin, reiki.
Tytuł sensei może być również użyty jako pochlebstwo, co jest często spotykane w rozmowach zwolenników z charyzmatycznymi liderami biznesowymi, politycznymi lub religijnymi. Można go też użyć sarkastycznie, aby wyśmiać przesadne lub pochlebcze uwielbienie tychże liderów. Japońskie media często przytaczają go (w zapisie w katakanie, podobnie jak cudzysłowy lub kursywa w języku polskim) aby podkreślić megalomanię osób, które pozwalają być w ten sposób nazywane. W podobny sposób, można użyć tytułu sensei do rozmów o kimś zachowującym się pysznie lub wywyższającym się. Tak samo, jak w przypadku senpai, sensei może być użyty nie tylko jako przyrostek, ale jako samodzielne słowo, tłumaczone jako "profesor" lub "nauczyciel".
Ōsensei - jap. 大先生/翁先生 wielki nauczyciel, wielki mistrz, potężny nauczyciel - japoński tytuł oznaczający znacznie silniejszą formę sensei (先生 nauczyciel). O'Sensei - to honorowy tytuł wielkiego nauczyciela, wielce zasłużonego, używany za wybitne osiągnięcia, zasłużonego dla sztuki walki oraz dla kraju (dla Japonii). Tytuł uzywany w systemie Iemoto dla wskazania starszego nauczyciela organizacji, a także używany w odniesieniu dla założycieli oraz odnowicieli czy wskrzesicieli dawnych stylów sztuk walki uważanych za wygasłe, jak w przypadku mistrza Morihei Ueshiba, wskrzesiciela dawnego Aikido.
Budo - Sztuki walki
Shōgō (jap. 称号, "tytuł", "nazwa", "stopień") w sztukach walki wprowadzone przez Dai Nippon Butoku Kai. Adepci japońskich sztuk walki często nazywają swoich mistrzów i nauczycieli tytułem sensei. Młodsi stopniem zwracają się do starszych współćwiczących senpai, do młodszych kōhai, a do równych sobie dōhai. Różne tytuły są używane w odniesieniu do starszych instruktorów i trenerów. Jakie tytuły są używane, zależy od organizacji danej sztuki walki.
- renshi (jap. 錬士) – instruktor; powiązany z niższymi stopniami dan;
- kyōshi (jap. 教士) – trener, zaawansowany nauczyciel; powiązany ze średnimi stopniami dan;
- hanshi (jap. 範士) – ekspert, "nauczyciel nauczycieli", profesor. Używany przez wiele różnych dyscyplin dla najlepszych nauczycieli, czasem tłumaczony jako "Wielki Mistrz"; posiada jeden z wyższych stopni dan;
- meijin (jap. 名人) – mistrz, światły przywódca; przyznawany przez specjalną komisję egzaminatorów.
Pozostałe często używane tytuły
- kyōshi (jap. 教師) – w codziennym japońskim może być użyty jako skromna alternatywa dla sensei, czasem używany dla określenia instruktora czy trenera;
- oyakata (jap. 親方) – mistrz, szczególnie trener sumo; znaczenie literackie to ktoś 'in loco parentis';
- shihan (jap. 師範) – wódz; główny instruktor szkoły czy stylu; w przeciwieństwie do powyższych terminów, nie jest powiązany ze stopniem; w wojsku do dowódca jednostki bojowej, garnizonu; w wielu stylach walki i szkołach duchowych shihan jest dowódcą wielu sensei działających w jego organizacji;
- shidōin (jap. 指導員) – instruktor średniego szczebla, także niepowiązany ze stopniem;
- shishō (jap. 師匠) – kolejny tytuł używany dla instruktorów sztuk walki;
- zeki (jap. 関?) – dosłownie "przeszkoda", używany wobec zapaśników sumo w dwóch górnych dywizjach (sekitori).
- sōke (jap. 宗家?)- używany w japońskich sztukach walki i systemach duchowych czy uzdrowicielskich, zwłaszcza w karate, termin określający twórcę bądź założyciela stylu (szkoły); zarezerwowany wyłącznie dla uznanych japońskich mistrzów (Gichin Funakoshi, Masutatsu Ōyama, Takayuki Kubota) i często używany dopiero pośmiertnie; Sōke to tytuł Mikao Usui Sensei oraz kolejnych prezydentów Usui Reiki Gakkai;
Dawna triada kolejnych tytułów w starych sztukach walki to: sensei, shihan, meijin.
Codzienne zwroty grzecznościowe
Ohayou gozaimasu, ohayō gozaimasu お早う御座います hiragana: おはようございます Dzień dobry! (do ok. 10–11 rano)
Ohayō お早う hiragana: おはよう Dzień dobry (rano, nieformalnie)
Konnichiwa こんにちは Dzień dobry! Witam! (od około 11 do wieczora)
Konbanwa 今晩は hiragana: こんばんは Dobry wieczór!
Oyasumi-nasai お休みなさい hiragana: おやすみなさい Dobranoc!
Oyasumi やすみ。Dobranoc (forma skrócona)
Youkoso ようこそ Witamy! Zapraszamy!
Douzo, dōzo どうぞ Proszę, proszę bardzo (podając coś).
Kudasai - Proszę (prosząc o coś).
Sayounara, sayōnara さようなら Do widzenia, do zobaczenia!
Onegai shimasu おねがいします Poproszę, Zapraszam (Zdecydowanie bardziej grzecznie kudasi)
Arigatou, arigatō 有難う hiragana: ありがとう Dziękuję!
Doumo arigatou どうもありがとう Dziękuję bardzo!
Arigatou gozaimasu, arigatō gozaimasu 有難う御座います hiragana: ありがとうございます Dziękuję bardzo, Serdeczne dzięki.
Doumo arigatou gozaimasu どうもありがとうございます Na prawdę bardzo dziękuję!
Doumo, dōmo - Dzięki!
Sumimasen すみません Przepraszam, Proszę mi wybaczyć (zaczepiając obca osobę).
Kampai - Na zdrowie (toast)
Itadakimasu - Smacznego!
Hai はい Tak
Iie いいえ Nie
Kolory
Midori 緑 (みどり) - zielony
Akai 赤い (あかい) - czerwony
Kiiroi 黄色い (きいろい) - żółty
Shiroi 白い (しろい) - biały
Kon 紺 (こん) - niebieski, indygo, granatowy
Aoi 青い - niebieski
Mizuiro 水色 (みずいろ) - jasno niebieski, błękit
Kin 金 - złoto, złoty
Kin'iro 金色 (きんいろ) - złoty, złocisty
Baioretto バイオレット - fiolet, ametyst
Kuroi 黒い (くろい) - czarny
Wakarimasen わかりません Nie rozumiem.
Byo-o-ki desu 病気です。Jestem chory.
Tasukete たすけて! Pomocy!
Abunai あぶない! Uważaj! (Uwaga!)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz